Imię a identyczność
(z rejonu Momostenango, Departament Totonicapán)
Nazwa „Indianie” została nadana ludom Ameryki przez Krzysztofa Kolumba, który myślał, że dopłynął do Indii.
W różnych krajach, środowiskach i językach Ameryki stosowane bywają – obok nie zawsze i nie wszędzie szeroko akceptowanych „Indian” – także różne inne określenia o rozmaitym zasięgu stosowania, popularności, nacechowaniu i konotacjach. W Kanadzie oficjalnie są to First Nations ("Pierwsze Narody"), w USA – Native Americans ("Tubylczy Amerykanie") a także First Americans ("Pierwsi Amerykanie"), w Ameryce Łacińskiej są to zwykle Indigenas (tubylcy), istnieje też określenie Amerindians ("Amerindianie"), itp.
Poszczególne grupy, nazywane do dziś przez Europejczyków wspólnym nieprecyzyjnym określeniem „Indianie”, miały zawsze własne nazwy dla siebie i swoich sąsiadów – w ich własnych językach oznaczające zwykle tyle co „(prawdziwi) ludzie”. W czasach prekolumbijskich (i jakiś czas później) nie miały one natomiast świadomości wspólnoty rasowej, geograficznej czy kulturowej, odróżniającej ich od reszty „nie-Indian” z innych kontynentów. Także białych przybyszy Indianie traktowali zwykle początkowo jako jeszcze jedną grupę „obcych ludzi z daleka”, dużo rzadziej zaś (i z oczywistych przyczyn bardzo krótko) – jako „wysłanników bogów” (Aztekowie, Inkowie, Majowie).
Dopiero stosunkowo niedawno, w czasach współczesnych, wśród większości indiańskich społeczności pojawiła się świadomość wspólnoty tubylczego pochodzenia, zbieżności historycznych losów, podobieństw obecnej sytuacji, problemów i dążeń. Do tej panindiańskiej świadomości (a także wciąż silne nierzadko poczucie własnej tożsamości plemiennej i etnicznej odrębności) odwołują się obecnie tubylcze samorządy, organizacje i ruchy społeczne (Krajowy Kongres Indian Amerykańskich (NCAI), Ruch Indian Amerykańskich (AIM), Zapatyści, Cocaleros), a także niektórzy indiańscy i nie-indiańscy działacze społeczno-polityczni (Benito Juárez, Evo Morales Ayma, Alejandro Toledo, Rigoberta Menchú Tum, Subcomandante Marcos).
Historia
Przodkami dzisiejszych Indian byli koczowniczy myśliwi, którzy – według najszerzej uznawanej (choć obecnie już nie jedynej) teorii – podczas ostatniej epoki lodowcowej (ok. 20 000 – 35 000 lat temu) przeszli (w kilku falach migracyjnych) z Azji do Ameryki przez pomost lądowy istniejący wówczas w rejonie dzisiejszej cieśniny Beringa.
Kolonizacja, konkwista, niewolnictwo, wojny, powstania, przymusowa chrystianizacja, europejskie choroby oraz osadnictwo doprowadziły do śmierci milionów Indian (w wielu regionach – np. na wschodzie USA, Karaibach czy Ziemi Ognistej – niemal wszystkich), do rozpadu tradycyjnych systemów gospodarowania i organizacji społecznej, przymusowych migracji całych plemion oraz częściowego (a w przypadku setek mniejszych plemion – całkowitego) upadku ich kultur, języków i religii.
Współczesność
Obecnie – poza nielicznymi przypadkami niewielkich, stosunkowo izolowanych, pierwotnych grup w Amazonii i Mezoameryce – Indianie są w znacznym (choć zróżnicowanym) stopniu zasymilowanymi i zakulturowanymi członkami wieloetnicznych i wielokulturowych społeczeństw narodowych. W większości krajów obu kontynentów (poza Meksykiem oraz kilkoma mniejszymi państwami andyjskimi, gdzie łącznie z Metysami są nadal w większości) stanowią oni niewielkie procentowo mniejszości etniczne. Chociaż wszędzie cieszą się formalnie pełnią praw obywatelskich i praw człowieka (czasami uzyskanych niedawno – np. w USA wszyscy Indianie uzyskali obywatelstwo w 1924 roku, a w innych krajach – jeszcze później), to zazwyczaj pozostają zarazem mniejszościami ubogimi, marginalizowanymi i pozbawionymi znaczących wpływów politycznych (a nierzadko także w różny sposób dyskryminowanymi).
W większości krajów obu Ameryk tradycyjne indiańskie grupy i tworzone przez nie nowoczesne organizacje występują wobec władz państwowych (i na forum międzynarodowym, w tym w ONZ i OPA) z rozmaitymi roszczeniami o charakterze politycznym, społecznym i gospodarczym, powołując się na liczne względy historyczne, społeczne i prawne. W niektórych państwach nadal zabiegają o formalne uznanie swoich praw grupowych jako ignorowane przez krajowe systemy prawne i konstytucje ludy tubylcze i mniejszości etniczne. Społeczność międzynarodowa wspiera prawa ludów tubylczych m.in. poprzez proklamowanie pod auspicjami ONZ kolejnych „Dekad ludów tubylczych” oraz promowanie wynegocjowanej w ramach ECOSOC i przyjętej w 2007 przez Zgromadzenie Ogólne ONZ Deklaracji praw ludów tubylczych.
Regiony zamieszkania
Ze względu na rozmieszczenie geograficzne Indian dzieli się
- Indian północnoamerykańskich
- Indian południowoamerykańskich
Dla antropologów i etnologów Indianie Ameryki Północnej to wszystkie grupy z Kanady, USA i północnego Meksyku, aż do granic dawnej cywilizacji Azteków. Ludy Otomi zaliczane są już do Mezoameryki, a Cywilizacja Mezoamerykańska (środkowoamerykańska) kończy się na południe od ludów z rodziny językowej maja z dzisiejszej Gwatemali. Dalej na południe jest już krąg cywilizacji południowoamerykańskich, obejmujący kontynent Ameryki Południowej oraz część Ameryki Środkowej na południe od Meksyku, Gwatemali i Salwadoru.
W Ameryce Północnej wyróżnia się kilka głównych regionów kulturowych, z których każdy dzieli się na jeszcze mniejsze obszary poszczególnych kultur. Ilość i zasięg poszczególnych regionów kulturowych różnią się nieco w zależności od przyjętych kryteriów podziału i analizowanego okresu (zobacz np. Kręgi kulturowe Ameryki Północnej i Środkowej i Indianie Ameryki Północnej), ale za główne regiony uważa się zwykle (za T. Lovenstein, „Ameryka Północna”, Time-Life Books):
- Arktykę
- Subarktykę
- Północny Wschód
- Południowy Wschód
- Wielkie Równiny i Prerię
- Południowy Zachód
- Kalifornię
- Wielką Kotlinę
- Wybrzeże Północno-Zachodnie i Płaskowyż
Podobieństwa i różnice
Chociaż grupy i plemiona Indian zamieszkujące poszczególne obszary i regiony kulturowe miały pewne cechy wspólne, to jednak w przypadku porównań zawsze dominowały nad nimi różnice wynikające z szeregu przyczyn historycznych, geograficznych i społecznych. Różnice te obejmowały nie tylko fizyczny wygląd Indian z poszczególnych plemion i regionów, ale także ich języki (na terenie obu Ameryk naukowcy wyróżnili setki tubylczych języków i ich dialektów – współcześnie w znacznej części wymarłych lub zanikających), wszelkie aspekty życia społecznego, gospodarczego, kultury materialnej i duchowej.
Wszystkie te elementy, wyróżniające poszczególne tubylcze ludy obu Ameryk, ulegały przez wieki (i nadal podlegają) głębokim przemianom, chociaż dostrzegalne do dziś silne zróżnicowanie setek plemion i grup tubylczych Ameryki podlega też procesom wzajemnego przenikania (panindianizm), uniformizacji i globalizacji. Pomimo tego w świadomości potocznej narodów i społeczeństw nieindiańskich utrzymują się stereotypowe – uproszczone zwykle i zafałszowane – wyobrażenia abstrakcyjnych i nigdy nieistniejących „Indian”.
trusttelecom 